Bireysel Haklar Tarihimiz (1): Lale Devri

Ülkemizde resmi ideolojiye nefer yetiştirme kaygısıyla dönen köhne eğitim çarkı, bu amacını gerçekleştirebilme adına tarihi sadece tek bir bakış açısından yansıtan ve gerekli gördüğünde geçmişi kendi amaçlarına hizmet edecek şekilde yeniden kurgulamaktan geri durmayan bir yapıya sahip. Hemen her klasik endoktrinasyon yönteminin (acemice de olsa) kullanıldığı Türk eğitim sistemi, bu yapısı nedeniyle, cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemin, 'biz ve onlar' düzlemine oturtularak iki boyutlu klancı algıyla değerlendirilmesini esas alıyor.




Tarihi ele alış konusundaki klancı algının yaşayabilmesi için, geçmişin her zaman kendisine biçilen kalıba sığdırılması elbette şart. Bunun için de pek çok gerçeğin ya hasır altı edilmesi, ya da ana hikayeyi destekleyecek (veya en azından ana hikayeyle uyum içerisinde olacak) şekilde çarpıtılması kaçınılmaz.

Bu şekilde içi boşaltılan ve resmi ideolojinin politikalarına hizmet edecek şekilde yeniden kurgulanan onca devir arasında Lale Devri'nin ayrı bir yeri olduğu muhakkak. Cumhuriyet döneminde yetişen nesiller, çok önemli gelişmelerin yaşandığı bu 12 yıllık dönemi, ülkenin içinde bulunduğu zor şartlara rağmen zevk ü sefa içinde yaşanılan, laleler konusunda tuhaf bir takıntının söz konusu olduğu bir dönem olarak tanıdılar.

Lale Devri Öncesi Dönem

1699 yılında Avusturya ile imzalanan Karlofça Anlaşması, Osmanlı Devleti için ilk toprak kaybı olduğu kadar, Batı karşısındaki üstünlük tasavvurunun darbe alması anlamına da geliyordu. 1716 yılında Osmanlı Devleti'nin Avusturya'ya açtığı savaşı da kaybederek Pasarofça Anlaşması'nı imzalamak ve Belgrad'ı dahi kaybetmek zorunda kalmasıyla, bu algı daha da kuvvetlendi.

Padişah III. Ahmed ve Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa bu durum karşısında, köklü değişiklikler yapmak suretiyle kötü gidişattan kurtulmak gerektiğine karar verdiler. Osmanlı Devleti'nde duraklama dönemi boyunca da elbette değişim ihtiyacı hissediliyordu. Ancak Batı kaynaklı köklü bir reform düşüncesi ilk kez Damad İbrahim Paşa'nın sadrazamlığa getirilmesinden ve Pasarofça Anlaşması'nın imzalanmasından sonra hayata geçirildi.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, III. Ahmed ve Damad İbrahim Paşa'nın reform adına Batıya dönerek, herhangi bir zorlayıcı neden olmadan, kendi kararlarıyla çareyi Batıda aramış olmalarıdır. Dahası, askeri bir yenilginin ardından alınan bu karar, sadece askeri değil, düşünsel bazda da, geniş çerçeveli bir yenilenme arayışıydı. Bu arayış doğrultusunda alınan kararların hayata geçirilmesiyle birlikte Lale Devri de başlamış oluyordu.




Lale Devri (1718-1730)

Alınan yenilgiler karşısında temkinli bir tavır sergileyerek ilerleme kavramına farklı bir gözle bakmaya başlamış olan Osmanlı yönetimi, Lale Devri ile birlikte Batıya artık askerler değil, elçiler göndermeye başladı. Avrupa'nın çeşitli şehirlerine giden Osmanlı elçileri, izlenim ve tecrübelerini içeren sefaretnameler kaleme alarak İstanbul'u bilgilendirdiler. Aynı dönemde İstanbul'a gelen Avrupalı elçiler de benzeri bir şekilde devlet yöneticilerini etkilediler.

Batı ile etkileşimin özellikle bilim ve sanat yönünün ağır basıyor olmasının, Lale Devri'nin temel karakteristiği olduğu muhakkak. Avrupalı elçilerin ziyaretleri esnasında ülkelerinin önemli sanatçı ve bilim adamlarını beraberlerinde Topkapı'ya getirmiş olmaları, Osmanlı Devleti'nin o yıllarda kurduğu farklı türden dış ilişkilerin niteliği hakkında fikir verebilir. Avrupa'ya giden Osmanlı elçilerinin 1726 yılında Avrupa'dan İstanbul'a matbaa makinesi getirerek Batılı eserlerin tercüme edilip basılmasına önayak olmaları da yine bu çerçevede değerlendirilebilecek bir diğer gelişme.

Matbaayla birlikte tercümelerin ve eser basımlarının başlamış olması, Osmanlı Devleti'nde ekonomik ve kültürel anlamda yeni açılımları da beraberinde getirdi. Kağıt ihtiyacının artması sonucunda Yalova'da bir kağıt fabrikası kuruldu. Basılan eserlerin de yardımıyla Batıyı daha yakından tanımaya başlayan Osmanlı eliti, kültürel ve düşünsel anlamda Batının etkisi altına girmeye başladı. Çok sayıda tarih kitabı yazıldı. Batılı tarzın hakim olduğu resim, çini ve mimari eserlere olan talep arttı. İstanbul'da dokuma ve çini fabrikaları kuruldu. Orduda Batı tarzı bir yenilenme adına çalışmalar yapıldı. Yenilenme adına bir hamle başlatılarak Haliç ıslah edildi ve (başta İstanbul olmak üzere) çeşitli şehirlere köşkler, saraylar, sebiller, camiler yapıldı.

İnşa edilen eserlerde, yine o yıllarda Fransa'da doğmuş olan Rokoko mimarisinin etkisi de göze çarpıyordu – ki bu mimari tarzın, bir çiçek etrafında şekillenen şenliklerle ünlü olan bu dönemin niteliği ile son derece uyumlu olduğu da söylenebilir.




Lale

Lale Devri'nde gerçekleşen değişim ve gelişimi tek bir alana indirgemek epey zor.

Lale Devri dendiğinde; askeriyeden mimariye, zanaatten resime, şiirden düz yazıya, matbu kitaplardan şenliklere ve bunların hepsiyle bir şehri yeniden inşa etmeye kadar pek çok alanı içine alan bir bütünden söz ediyoruz. Lale ise, tarihin bu küçük ama rengarenk sayfasındaki nezih yaşantının farklı öğelerinin ortak paydası işlevini gören bir şifre durumunda adeta. Zira bu dönemde üretilen her eserde, resimlerde, kumaşlarda, çinilerde, ebrularda, tezhiplerde ve şiirlerde lale var. 'Lale bahçeleri anlamına gelen lalezarlar, saray ve konakların en itinalı ve en gözde yerleri olurken, lale için yazılan şiir ve nesirler lalename denilen risalelerde toplanmış. Mistik bir misyon da yüklenen lale, [tasavvuf geleneğinde] Allah'ın birliğini simgeleyen bir çiçek olarak algılanmış.'1

Eserleri lale ile imzalanan bu kültürün ticareti dahi aynı çiçek etrafında gerçekleşmiş. Düzenlenen lale şenlikleri boyunca Kafkasya'dan Arabistan'a ve Avrupa'ya uzanan bir coğrafyanın 'Lale Fuarı'na dönüşen İstanbul'da, her türlü kumaş ve değerli eşya ticareti lale festivali kapsamında ve çerağan (donanma şenlikleri, havai fişek gösterileri) eşliğinde hız kazanmış. Müziği ve eğlencesi ile birlikte.2




Lale Devri'nin Sonu

Bütün bunlardan hareketle, Lale Devri dendiğinde, kültürü, sanatı, edebiyatı ve mimarisiyle, şehir kuran, medeniyet oluşturan dinamiklere sahip bir dönemle karşı karşıya olduğumuz ortaya çıkıyor. Bunlar için 12 yıl yeterli bir süre olmaktan çok uzak olsa da, Osmanlı kültürü alt yapısı üzerine Batı motifleriyle inşa edilen ve kendisinden sonraki Batılılaşma hareketlerine de zemin hazırlayan bu zengin ve çarpıcı yapının böyle bir potansiyele sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir. Ancak köklü bir değişim amacıyla başlatılan ve hayatın her noktasına nüfuz ederek yaygın bir biçimde gelişmeye başlayan bu kültür, henüz yeni yeni doğmak üzereyken Patrona Halil adlı, haydutluğuyla meşhur bir hamam tellağının örgütlediği bir isyanla son buldu.

Patrona Halil'in başını çektiği isyancılar, saraydan, aralarında Sadrazam Damat İbrahim Paşa'nın da olduğu önde gelen devlet adamlarının kendilerine teslim edilmesini istediler. Bu talep doğrultusunda idam ettirilen bu kişiler isyancılara teslim edildi. Bununla yetinmeyen isyancılar, o dönemde inşa edilen kimi köşk ve yalıları yaktılar, lale bahçelerini harap ettiler. Lale Devri şairi Nedim, bu isyanlar sırasında hayatını kaybetti. Son olarak, isyancıların III. Ahmet'in tahttan indirilmesini de sağlamalarının ardından Lale devri kapandı.

Aradan 200 yıla yakın bir zaman geçtikten sonra, ders kitapları Lale Devri'nin yozlaşma ve israftan ibaret olan, kayıp bir zaman dilimi olduğunu yazmaya başladılar. O dönemde, idarecilerin yalanlarına itiraz eden sesler kısılıyor, haksızlığa tahammül edemeyerek doğru bildiklerini haykırmaktan çekinmeyenlerin gözlerinin yaşına bakılmıyordu. İşte bu nedenle, yeni nesiller, okudukları kitaplara o ifadeleri yazan yalancıların, Lale Devri insanlarıyla gizli hesapları olduğunu ve bu hesapların kendilerinden gizlendiğini bilemediler.

'Lale sıradan bir çiçek değildir. Biçiminde tasavvufun tanrısal gizemini, yaprağında bir dönemin ince şiirini, al renginde boynu vurulan zevklerin feryadını saklar. Yapraklarının dibindeki yanık lekede Türkiye tarihinin günümüze dek uzanan gizli çelişkisi tüter. Hollanda dünyanın her yanına lale ihraç ediyor, uluslararası lale şenlikleri düzenliyor. İnsanın içinden sormak geliyor: Hey Hollandalılar sizin hiç Lale devriniz oldu mu? Lale üstüne şiirler şarkılar yazdınız mı? Kızlarınıza Lale adını hiç verdiniz mi? Lale yetiştiren sadrazamların boynunu vurdunuz mu? Lale bahçelerini talan edip, lale yetiştirmekten korktuğunuz dönemler oldu mu? Siz laleyi lale sevdasını, lalenin ahını bilir misiniz? Bunların hepsini biz yaptık. Bizler, bu toprağın ince, soylu, hırçın, kaprisli ve kanlı çocukları. Laleyi çok sevdik ve sevdiğimiz çok şey gibi öldürdük.'3